S. I Okładki

WSTĘP

 W wyniku układu niemiecko – sowieckiego Ribbentrop – Mołotow z dnia 23 sierpnia 1939 r. nastąpił czwarty rozbiór Polski. Po tym układzie Niemcy hitlerowskie w dniu 1 września 1939 r. dokonały agresji na ziemie polskie. W dniu 17 września 1939 r. nastąpiła podobna agresja Związku Sowieckiego na Polskę. W wyniku tych agresji Polska utraciła niepodległość i około 23 procent przedwojennego obszaru. Po roku 1945 rządy w Polsce objęli z woli Józefa Stalina komuniści na czele z Bolesławem Bierutem, Jakubem Bermanem i Hilarym Mincem. Podlegali oni władzy namiestnika Moskwy – Iwana Sierowa. Komuniści krwawo rozprawili się z Armią Krajową i polskimi patriotami. Szesnastu przedstawicieli Polski Podziemnej władze sowieckie osadziły na Kremlu. Niektórzy z nich nie powrócili z Moskwy do kraju (ostatni dowódca Armii Krajowej gen. Leopold Okulicki) niektórzy po powrocie do Polski zginęli w polskich więzieniach (przewodniczący Rady Jedności Narodowej Kazimierz Pużak, minister Stanisław Jasiukowicz).[1]

Ogrom katastrofy, wstrząsów i głębokich przemian na ziemiach polskich nie miał swojego odpowiednika w tysiącletniej historii naszego narodu. Szczególną nienawiść wschodni agresor skoncentrował na wschodnich obszarach Drugiej Rzeczypospolitej. W wyniku działań wojennych, a przede wszystkim zorganizowanych mordów niemieckich, sowieckich, ukraińskich zginęło około 12 mln obywateli polskich. Stanowiło to 1/3 przedwojennej ludności Polski. Druga wojna światowa okazała się, więc prawdziwą katastrofą biologiczną dla polskiego społeczeństwa.

Kościół katolicki dzielił losy ogółu Polaków. Pod dwiema okupacjami był traktowany z żelazną brutalnością zarówno przez nazistów, jak i bolszewików. W okresie drugiej wojny światowej zginęło w więzieniach, obozach śmierci lub zostało rozstrzelanych ponad 2.800 księży, zakonników i zakonnic. Najwięcej spośród nich poniosło śmierć w niemieckich obozach koncentracyjnych i sowieckich gułagach. Niemieckie obozy koncentracyjne przestały istnieć wraz z upadkiem III Rzeszy niemieckiej w maju 1945 r. Sowieckie gułagi istniały do końca 1991 r., to jest do czasu rozpadu ZSRR. W okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu około 1.300.000 Polaków poniosło śmierć na terenie byłego ZSRR. Wśród nich byli kapłani męczennicy; niektórzy z nich wprawdzie nie ponieśli śmierci męczeńskiej, ale ich życie stanowiło genus martyrii, to jest rodzaj męczeństwa. Jednym z nich jest Sługa Boży ks. Władysław Bukowiński.

W niniejszej pracy chcę ukazać życie i działalność pastoralną tego niezwykłego kapłana na terenie Związku Sowieckiego, a szczególnie w Kazachstanie. Podstawą mej pracy będą materiały źródłowe o nim. Należą do nich wspomnienia samego ks. Władysława Bukowińskiego oraz materiały źródłowe osób, które utrzymywały z nim więzi towarzyskie, religijne. Moja praca o nim jest pierwszą rozprawą naukową. Dlatego zdaję sobie w pełni sprawę z możliwych usterek. W pracy tej wykorzystam także prace źródłowe i opracowania związane z historią Polski i Związku Sowieckiego. Należą do nich materiały źródłowe z lat 1924-1974, to jest w czasie, kiedy pełnił on funkcje duszpasterskie w okresie apogeum komunizmu. Pozwalają one poznać nierozpoznaną jeszcze dotąd w pełni najnowszą historię Kościoła w Związku Sowieckim i Polsce w okresie dominacji komunizmu. Umożliwiają one odkrycie mechanizmów nieludzkiej przemocy stosowanej przez system bolszewicki.[2]

Najcenniejszym źródłem wykorzystanym w mojej pracy są „Wspomnienia z Kazachstanu” ks. Władysława Bukowińskiego z 1979 r. Pozycja ta, po jej wydaniu drukiem wzbudziła duże zainteresowanie czytelników, szczególnie w Polsce i na terytorium byłego Związku Sowieckiego. Drugim ważnym źródłem są świadectwa ludzi znających z autopsji ks. Władysława Bukowińskiego. Ukazały się one w książce pt. „Spotkałem człowieka. Ks. Władysław Bukowiński w pamięci wiernych i przyjaciół” (z 2001 r.). Nieocenionym dla mnie źródłem są wspomnienia i listy ks. Władysława Bukowińskiego napisane w Kazachstanie, a wydane w roku 2001 w formie książki „Do moich przyjaciół. Fragmenty spuścizny piśmienniczej”. Nieocenionym dla mnie źródłem jest również książka „Zapiski z Kazachstanu” o. Serafina Alojzego Kaszuby. Książka ta ukazała się w 2006 r. nakładem Ośrodka „Wołanie z Wołynia”, Ostróg – Biały Dunajec.

Bardzo ważnymi dla mnie źródłami są prace: ks. Józefa Kuczyńskiego „Między parafią, a łagrem” (Warszawa 1989 r.), o. Ryszarda Czesława Grabskiego „Gdyby nie Opatrzność Boża…, Wspomnienia zesłańca 1940-1955” (Paryż 1985 r.) oraz dwie prace jezuity amerykańskiego, polskiego pochodzenia ks. Waltera Ciszka „Z Bogiem w Rosji (1939-1963)” (Kraków 2001 r.) i „On mnie prowadzi” (Kraków 2001r.).

Wykorzystałam też w niniejszej pracy wspomnienia osób duchownych: ks. Tadeusza Fedorowicza „Drogi Opatrzności” (Lublin 2005 r.), ks. Stanisława Ryżki „Trzeba zostać” (Lublin 1999 r.), o. Hilarego Marcina Wilka „Ty nie zginiesz” (Lublin 2002 r.), o. Wacława Sęka „Proboszcz z gorącego pogranicza” (Lublin 2002 r.), ks. Wincentego Ilgina „Wspomnienia kapłana z Sołówek” (Lublin 2006 r.),[3] o. Remigiusza Kranca „Byłem skazany na 10 lat Syberii” (Paryż 1984 r.) oraz ks. Józefa Hermanowicza pt.„Chiny – Sybir – Moskwa. Wspomnienia z łagrów sowieckich” (Londyn 1966 r.). Pozycje te umożliwiają poznanie życia ludności polskiej w Związku Sowieckim na ziemiach I i II Rzeczypospolitej podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu.

Do bardzo cennych źródeł, które wykorzystam w tej pracy są wspomnienia osób świeckich, które przeżyły piekło na nieludzkiej ziemi.[4] Wykorzystam też wspomnienia Gustawa Herlinga-Grudzińskiego „Inny świat. Zapiski sowieckie” (Warszawa 1990 r.) oraz Józefa Czapskiego „Na nieludzkiej ziemi” (Warszawa 1990 r.).

Wśród opracowań na szczególne wyróżnienie zasługują prace najwybitniejszego obecnie znawcy życia Polaków i Polek w Związku Sowieckim od roku 1917 do czasów najnowszych ks. prof. dra hab. Romana Dzwonkowskiego[5], oraz wybitnych badaczy historii Kościoła w okresie powojennym na terenach Związku Sowieckiego: Adama Hlebowicza[6] oraz ks. prof. dra hab. Edwarda Walewandra[7] wybitnego znawcy historii Kościoła, Polonii i duchowości chrześcijańskiej. Wykorzystam też nowatorską monografię ks. dra Józefa Szymańskiego „Kościół katolicki na Podolu. Obwód winnicki 1941-1964” (Lublin 2003 r.). Autor ten wykorzystał olbrzymi materiał archiwalny znajdujący się w archiwach sowieckich. Fundamentalnymi opracowaniami dotyczącymi historii gułagów są dzieła: Aleksandra Sołżenicyna „Archipelag Gulag 1918-1956” (Warszawa 1990 r.) oraz Anny Applebaum „Gułag” (Warszawa 2005 r.). Mają one szczególne znaczenie dla poznania sowieckiego systemu represji i ludobójstwa w okresie zniewolenia komunistycznego w Związku Sowieckim.

Spośród podręczników na wyszczególnienie zasługują: VIII tom „Historii Kościoła. Czasy współczesne 1914-1992” (Lublin 2001 r.), ks. prof. dra hab. Bolesława Kumora. Książka ta w bardzo zwięzły sposób przedstawia martyrologium narodu i Kościoła polskiego w czasach drugiej wojny światowej. Zagadnienie cierpienia synów i córek polskiego narodu w okresie drugiej wojny światowej omówił ks. bp prof. dr hab. Wincenty Urban w dziele „Ostatni etap dziejów Kościoła w Polsce przed nowym tysiącleciem (1815-1965)” (Rzym 1966 r.). Bp prof. W. Urban jest również autorem bardzo wartościowej pracy o ludności polskiej „Droga krzyżowa Archidiecezji Lwowskiej w latach II wojny światowej 1939-1945” (Wrocław 1983 r.). Dużo informacji o losach kresowej diecezji łuckiej i jej pasterzach dostarczył znakomity historyk - Krzysztof Rafał Prokop w książce „Sylwetki biskupów łuckich”(Biały Dunajec – Ostróg 2001 r.). Prześladowaniami Kościoła w państwach komunistycznych zajął się również historyk Bohdan Cywiński w pracach „Ogniem próbowane. Korzenie tożsamości” (Rzym 1982 r.) i „Ogniem próbowane…I was prześladować będą” (Lublin – Rzym 1990 r.). Wykorzystam też pracę Tadeusza Madały „Polscy księża katoliccy w więzieniach i łagrach sowieckich od 1918 r.” (Lublin 1996 r.). Zawiera ona noty biograficzne polskich księży katolickich zamordowanych i uwięzionych przez sowietów po roku 1917.

Pomocną dla mnie pracą będzie książka Jacka Kolbuszowskiego „Kresy” (Wrocław 2002 r.). Autor ten opisał w tej pracy ziemie wschodnie, w których żył ks. Władysław Bukowiński. Wykorzystam nadto w mej pracy jeszcze inne książki o charakterze podręcznikowym. Należą do nich prace: Mariana Kukiela „Dzieje Polski porozbiorowe 1795-1921” (Londyn 1981 r.), Władysława Pobóg-Malinowskiego „Najnowsza historia polityczna Polski 1864-1945”, t. II 1919-1939 (Londyn 1956 r.), t. III okres 1939-1945 (Londyn 1960 r.), Wojciecha Roszkowskiego „Historia Polski 1914-2004” (Warszawa 2005 r.), Witolda Pronobisa „Polska i świat w XX wieku” (Warszawa 1991 r.), Mariana Leczyka „Druga Rzeczpospolita 1918-1939. Społeczeństwo. Gospodarka. Kultura. Polityka” (Warszawa 2006 r.), Normana Daviesa „Europa” (Kraków 1999 r.) i „Boże igrzysko Historia Polski”, t. II (Kraków 1992 r.), Ludwika Bazylowa „Historia Rosji” (Wrocław 1969 r.) oraz pracę zbiorową autorstwa Władysława Czaplińskiego, Adama Galosa i Wojciecha Korty „Historia Niemiec” (Wrocław-Warszawa-Kraków 1990 r.).

Ponadto w pracy tej wykorzystam artykuły popularno-naukowe zamieszczone w kościelnych periodykach: „Niedzieli”, „Tygodnika Powszechnego”, „Wołania z Wołynia”, „Gościa Niedzielnego”, „W Drodze”, „Naszego Dziennika”, „L'Osservatore Romano”, „Głosu”, „Ateneum Kapłańskiego”.

W poszukiwaniu materiałów dotyczących mojej pracy niezwykle przydatny był Internet. Z zadowoleniem należy podkreślić fakt, iż obecnie na stronach internetowych znajduje się coraz więcej ciekawych i rzetelnych informacji dotyczących bohatera mojej pracy. W Internecie można też znaleźć wiele informacji dotyczących Kościoła katolickiego na terenach byłego Związku Sowieckiego.

W swojej pracy wykorzystam również interesujące dokumenty filmowe „Powołanie” i „Wygnańcy. Wspomnienia z Podola”, zrealizowane na zamówienie 1 programu TVP.

Praca moja składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym rozdziale przedstawię zarys historii Kościoła katolickiego na Kresach Wschodnich w okresie międzywojennym oraz w okresie II wojny światowej. Omówię w nim życie religijne wiernych oraz działalność pastoralną i charytatywną Kościoła rzymskokatolickiego w II Rzeczpospolitej ze szczególnym uwzględnieniem martyrologii duchowieństwa katolickiego i ludności katolickiej w metropolii wileńskiej i lwowskiej oraz jego struktury. Należy tu nadmienić, iż polskie duchowieństwo i ludność katolicka na Kresach Wschodnich złożyła w latach 1939-1945 bardzo wysoką daninę krwi w więzieniach, obozach i na zesłaniach.

W rozdziale drugim omówię losy Kościoła katolickiego w Związku Sowieckim po drugiej wojnie światowej. Ukażę w nim męczeństwo i eksterminacje Kościoła katolickiego na nieludzkiej ziemi. Podejmę w nim temat całkowitej likwidacji Kościoła greckokatolickiego (unickiego). Poruszę w nim również kwestię współpracy Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego z państwem sowieckim oraz zagadnienie odbudowy Kościoła katolickiego po rozpadzie imperium sowieckiego w 1991 r. Bez omówienia tła politycznego Związku Sowieckiego w okresie drugiej wojny światowej życie i losy bohatera mojej pracy byłyby nieczytelne.

Rozdział trzeci poświęcę omówieniu życia i pracy duszpasterskiej ks. Władysława Bukowińskiego. Omówię w nim jego biogram od lat jego młodości, poprzez czasy jego studiów i pracę po jego święceniach kapłańskich w diecezji krakowskiej oraz łuckiej. Zwrócę w nim szczególną uwagę na jego prześladowania i pobyt w obozach pracy, więzieniach i łagrach. Spędził w nich ponad 10 lat. Postaram się na licznych przykładach ukazać jego heroizm w pracy duszpasterskiej, szczególnie w Karagandzie i Kazachstanie.

W czwartym rozdziale mej pracy zwrócę uwagę na jego duchowość. Ks. Władysława Bukowińskiego nazwano Apostołem Karagandy i Kazachstanu. Na obranej drodze służby Bogu i ludziom wytrwał mimo licznych cierpień, do ostatnich dni swego pracowitego życia. Stał się wiernym naśladowcą Boskiego Zbawiciela i świętych kapłanów męczenników. Ukażę jego męczeńskie życie i zakonspirowaną działalność pastoralną w czasach zniewolenia komunistycznego. Były to czasy pogardy dla Boga i dla człowieka. Zwrócę w nim szczególną uwagę na jego niezłomną wiarę i chrześcijańską nadzieję oraz na heroiczną jego miłość do Boga i ludzi. Przedstawię w nim również historię starań o jego beatyfikację. Na końcu pracy zamieszczę aneks, w którym znajdą się: fotografie z jego życia, kserokopie ważniejszych dokumentów związanych z jego działalnością duszpasterską i staraniami o wszczęcie procesu beatyfikacyjnego.

Pragnę, aby moja praca przybliżyła moim rodakom tą niezwykłą postać i zachęciła ich do naśladowania stylu jego życia w czasach współczesnych nazwanych przez papieża Benedykta XVI dyktaturą relatywizmu, permisywizmu i upowszechniania bezbożnej ideologii liberalizmu.

Autorka wyraża w tym miejscu gorące i serdeczne podziękowanie, przede wszystkim promotorowi mej pracy ks. prof. dr. hab. Józefowi Swastkowi, za przyjęcie mnie do grona swoich seminarzystów oraz za kierowanie moją pracą i za wskazówki natury metodycznej i metodologicznej. Podziękowanie składam również ks. Witoldowi Józefowi Kowalów pracującemu na Ukrainie. Dzięki jego życzliwości uzyskałam dostęp do wielu materiałów źródłowych i opracowań związanych z podjętą przeze mnie tematyką mojej pracy doktorskiej. Słowa serdecznego podziękowania kieruję również pod adresem moich osób najbliższych, a w szczególności mego męża Romana i córek Karoliny i Kaliny, którzy zachęcali mnie do napisania tej pracy i towarzyszyli mi w chwilach twórczych rozterek.