PAWEŁ ALGIMUNT HOLSZAŃSKI 1507 - 1536
Paweł Algimunt (Olgimuntowicz) Holszański przyszedł na świat około r. 1485/1486 w rodzie kniaziowskim (książęcym) spowinowaconym z królewska dynastią Jagiellonów. Córka kniazia Andrzeja (+ 1433) z Holszan (Olszan – dziś Golszany na Białorusi), Zofia (Sonka) Holszańska (+ 1461), była bowiem czwartą (i ostatnią) żoną Władysława II Jagiełły, matką zarówno Władysława III Warneńczyka, jak i Kazimierza IV Jagiellończyka, a więc również babką m.in. św. Kazimierza, kardynała Fryderyka (biskupa krakowskiego i arcybiskupa gnieźnieńskiego) oraz króla Zygmunta I. Przyszły pasterz diecezji łuckiej urodził się jako syn kniazia Aleksandra Juriewicza Holszańskiego, zmarłego w r. 1511 kasztelana wileńskiego i starosty brzeskiego, uprzednio zaś m.in. krajczego i podczaszego Wielkiego Księstwa Litewskiego, oraz Zofii z Chożowa (Chożowskiej). Spośród rodzeństwa Pawła, którego dokładnej liczby nie znamy, siostra Aleksandra (+1551/1554) wyszła za Mikołaja Juriewicza Paca (+ 1545/1546), wojewodę podlaskiego, i była matką m.in. niesławnej pamięci biskupa nominata kijowskiego Mikołaja (+ 1585) (o którym niżej – w szkicu o Walerianie Protasewiczu) oraz kasztelana wileńskiego Pawła (+ 1595), którego syn Mikołaj (+ 1624) rządził w latach 1610-1618 diecezją żmudzką, tego zaś bratankami byli biskup nominat inflancki z lat 1647-1649 Jan (+ po 1656) i ordynariusz żmudzki z lat 1667-1695 Kazimierz (+ 1695) Pacowie. Natomiast jedna z ciotek Pawła Holszańskiego, Anna, poślubiła wpływowego wojewodę trockiego Marcina Gasztołda (+ 1483), gdy z kolei rodzona kuzynka łuckiego biskupa, Tatiana Holszańska, wydana została za kniazia Konstantego Iwanowicza Ostrogskiego (+ 1530), hetmana wielkiego litewskiego, kasztelana wileńskiego i wojewodę trockiego – jednego z najwybitniejszych dowódców wojskowych za panowania Zygmunta I Starego, i była babką słynnej Halszki (Elżbiety) z Ostroga. Tak znamienite parantele zapewniły Pawłowi Algimuntowi Holszańskiemu szybką karierę kościelną i osiągnięcie godności biskupiej w bardzo młodym wieku. W tym miejscu godzi się ponadto nadmienić, iż posługiwali się kniaziowie Holszańscy herbem Hippocentaurus.
O młodości Pawła nie wiemy wiele. Być może wychowywał się przez jakiś czas na dworze wielkoksiążęcym lub królewskim. W każdym razie w semestrze letnim 1507 r. immatrykulował się on w Akademii Krakowskiej. Podjętych studiów (jednym z jego mistrzów uniwersyteckich był Jan ze Stobnicy) nie zdążył jednak uwieńczyć żadnym jakimkolwiek stopniem, gdyż przerwała je nominacja biskupia już w tymże roku 1507. Nowy król Zygmunt I powołał go wówczas – zapewne nie bez zabiegów jego ojca i innych wpływowych krewnych – na biskupstwo łuckie, z którego właśnie przeniesiony został do Wilna Wojciech Radziwiłł. Papież Juliusz II dnia 10 IX 1507 zarówno zatwierdził translację Radziwiłła, jak i udzielił prowizji kanonicznej Holszańskiemu – wszakże przy dyspensie od ułomności wieku (nominat był bowiem zbyt młody dla objęcia powierzonej mu godności). Zapewne też nałożył wówczas nań obowiązek dopełnienia studiów teologicznych (a w każdym razie pogłębienia swej wiedzy w tym względzie). Faktycznie na wiosnę 1512 r. widzimy Pawła Holszańskiego przebywającego w Bolonii, gdzie przynajmniej przez pół roku pobierał najpewniej jakieś nauki. U progu jesieni tegoż roku wyruszył on z kolei do Rzymu, by wziąć udział w kolejnej, trzeciej już sesji obradującego wówczas Soboru Lateraneńskiego V. W Wiecznym Mieście przebywał Holszański do końca kwietnia 1513 r. i uczestniczył tamże również w czwartej i piątej sesji soborowej. Na ten właśnie okres przypadła śmierć słynnego papieża Juliusza II (+ 21 II 1513) i wybór jego następcy – Leona X (9 III 1513). Pod sam koniec pobytu w Rzymie przyjął Paweł 24 IV 1513 w Kaplicy Sykstyńskiej sakrę biskupią, a niewykluczone, że konsekratorem młodego ordynariusza łuckiego był sam nowoobrany namiestnik Chrystusowy. On też powierzył mu misję dostarczenia władcy Polski i Litwy pobłogosławionej przez siebie szpady i wysadzanego perłami kapelusza.
Niezwłocznie po konsekracji wyruszył Paweł Algimunt Holszański do kraju i w Krakowie stanął 18 VI 1513. W niecały miesiąc później, 13 VII t.r., dokonał w Miednikach uroczystego przekazania królowi wspomnianych darów papieskich, co nastąpiło podczas celebrowanej przezeń Mszy św. pontyfikalnej (zapewne jednej z pierwszych, jakie odprawił). Wkrótce później młody biskup udał się do powierzonej mu diecezji, którą odtąd zarządzał osobiście przez 23 lata – do r. 1536. Przez niemal cały ten czas jego najbliższym współpracownikiem był kanonik lwowski i łucki Franciszek ze Lwowa († 1536), doktor obojga praw, ustanowiony przezeń w Łucku kanclerzem biskupim, który swą karierę kościelną uwieńczył w r. 1534 wyniesieniem na biskupstwo kijowskie (sakry udzielił mu zapewne właśnie Holszański). Już też w r. 1515 pasterz diecezji łuckiej zwołał pierwszy w jej dziejach synod, o którym zachowała się wiadomość. Miał on miejsce 15 VIII 1515 w Janowie Podlaskim i przewodniczył mu osobiście ordynariusz. Kolejny synod odbył się w styczniu lub lutym 1519 r., zapewne również w Janowie, a jego statuty ukazały się drukiem w tymże jeszcze roku w Krakowie. Nie wziął natomiast udziału Holszański w żadnym z synodów prowincjonalnych zwoływanych przez prymasa Jana Haskiego, co wszakże nie dziwi, gdyż wówczas jeszcze przynależność diecezji łuckiej do lwowskiej prowincji kościelnej nie podlegała wątpliwości (dopiero od 2. połowy XVI stulecia zaczęto ją uważać za sufraganię Gniezna). W Janowie Podlaskim biskup Paweł Holszański odbudował zniszczony przez pożar kościół Przenajświętszej Trójcy (późniejsza kolegiata), przy którym też osadził prebendarza. Z kolei przy tamtejszym kościele parafialnym św. Jana Chrzciciela uposażył kolegium czterech mansjonarzy, a dla wzniesionej w sąsiedztwie kaplicy Najświętszej Maryi Panny ustanowił osobnego kapelana.
Po wieloletnim pasterzowaniu w diecezji Puckiej został Paweł Holszański (wzorem swego poprzednika Wojciecha Radziwiłła) przeniesiony przez monarchę na stolicę biskupią do Wilna. Objął ją z woli Zygmunta I po jego naturalnym synu Janie z książąt litewskich, awansowanym z kolei na biskupstwo poznańskie. Papież Paweł III udzielił kanonicznej zgody na tę translację dnia 15 III 1536, a nominał objął rządy w diecezji wileńskiej już 2 VI t.r. – za pośrednictwem kanonika Jana z Domanowa. Kościołem tym rządził Holszański bez mała dwadzieścia lat, w którym to okresie przeprowadził aż cztery synody (1558, 1542, 1546 i 1555), przyszło mu bowiem zmagać się z postępami reformacji w Wielkim Księstwie Litewskim. Z kolei na zwołane do Piotrkowa przez kolejnych arcybiskupów gnieźnieńskich synody prowincjonalne w r. 1542 i 1551 wysłał swoich delegatów. Jego zasługą było odnowienie katedry w Wilnie, na który to cel naznaczył powszechną składkę z beneficjów duchowieństwa diecezjalnego. W sumie godność biskupią sprawował Paweł Algimunt Holszański przez 48 lat (licząc zaś od momentu sakry – 42). W ostatnim roku życia ciężko już chorował, tak iż w przeprowadzeniu ostatniego ze zwołanych przezeń synodów diecezjalnych (obradował w dniach 4-6 II 1555) wyręczyć go musiał ordynariusz żmudzki Wacław Wierzbicki. Ów zresztą zmarł niebawem – 30 VII 1555, a w niewiele ponad miesiąc później dobiegło kresu życie biskupa Holszańskiego. Zmarł on 4 IX 1555 w Wilnie, w opinii świętości, i pochowany został w miejscowej katedrze, w krypcie pod kaplicą Krzyża Św. Administratorem diecezji po jego śmierci został kanonik Piotr Arciechowski – późniejszy biskup nominat kamieniecki (zmarły l IX 1562, przed otrzymaniem prekonizacji ze strony papieża).
Krzysztof Rafał Prokop
[Krzysztof Rafał Prokop, „Sylwetki biskupów łuckich”, Biały Dunajec – Ostróg 2001, s. 41-44.]
[„Wołanie z Wołynia” nr 1 (86) ze stycznia-lutego 2009 r., s. 46-48.]